Etrüsk Mitolojisi
Etrüskler kimdir?
MÖ 10-1. Yüzyıllar arasında Orta İtalya ve Kuzey İtalya’nın batı kıyıları ile sınırlarını oluşturan Arno ve Tiber nehirleri arasında gelişen bir uygarlık olup, adları Yunanlılarca Tirhen denizine ve Romalılarca Toskana vadisine verilmişti. Eski Romalılar tarafından Etruski veya Tuski, Eski Yunanlar tarafından Tyrrhenoi olarak adlandırılan bu halk kendini Rasenna veya Rasna olarak adlandırmaktaydı. MÖ 800 tarihinden itibaren izlerine rastlanılan Etrüsklerin MÖ 396 yılına dek Veii kentini yönettiği, kendilerine özgü Hint-Avrupa kökenli olmayan bir dili konuştukları bilinmektedir.
Etrüsk Uygarlığı
Herodot kendi kızlarını fahişe olarak yetiştirmeleri dışında adetleri Yunanlara
benzeyen, gümüş ve altın sikkeleri ticarette ilk olarak kullanan halk olarak tanımladığı Lidyalıların Tyrrhenia’yı kolonize ettiğini bildirmiştir. Etrüsk diline ait önemliyi bilgi 1964 yılında Caere’de bulunan Etrüskçe-Fenikece tabletlerden elde edilmişse de Etrüsk dili hala gizemini korumaktadır. 2004 yılında Ferrara Üniversitesince 80 Etrüsklünün iskeletinden alınan örneklerden yapılan DNA analizinde yüksek oranda haplogroup
G taşıyan Etrüsklülerin Anadolu halkıyla yakın akraba olduğu ortaya çıkmıştır. Yunanlılar, Romalılar, Kartaca ile komşu ve çağdaş olan Etrüskler korsan korkusundan kıyılardan birkaç km uzakta kurulmuş Populonia, Cerveteri ve Tarqunia gibi çok sayıda bağımsız liman kentine sahipti. Madenleri gemiler vasıtasıyla bu kıyı kentlerinden ihraç eden Etrüsk nüfusu özellikle MÖ 4.-1 yüzyıllar arasında Arezzo, Chiusi, Fiesole, Perugia, Volterra ve Vulci gibi iç kesimlerdeki kentlerde yoğunlaşmaya başlamıştır. MÖ 2-1. Yüzyıllar arasında gerçekleşen savaşlarda büyük ölçüde yok edilen Etrsüklerden geri kalanları Roma dil ve kültürüne asimile olarak tarih sahnesinden silinmiştir.
Etrüsk dini
Etrüskler dillerini Yunan alfabesiyle yazıya dökmekle kalmamış, Yunan din ve kültürünü de büyük ölçüde benimsemiştir. Son derece dindar olan Etrüsk halkı kehanet ve büyüye inanmakta, cenaze törenleri-ne büyük önem vermekteydi. Etrüsk mezar odaları, çanak çömlekleri ve bronz eşyaları Yunan mitolojisinden beslenmiş olmakla birlikte Etrüsk sanatı Yunanlarınkinden farklı olarak daha çok öteki dünya ile ilişkilidir. Etrüskler Mısırlılar gibi ölümden sonra yaşama inanıyor olup, mezarları bu yüzden evlerinden bir daha güzel ve konforluydu. Özellikle zenginlerin mezar odaları ihtişamlı mobilyalar ve dekoratif eşyalarla süslenmekte, aile mezarlarına büyük önem vermekteydi. Cerveteri (Caerae) limanındaki Pyrgi tapınağında bulunan üç altın tablet Etrüskçe ve Fenikece iki dilli olup, Caerae kralınca tanrıça Uni’ye (Astarte) adanmışlardır. 10 binden fazla Etrüskçe yazıt günümüze ulaşmış olup, bunlardan Etrüsk din ve tanrıları hakkında pek çok şey öğrenilmiştir. Çoktanrılı Etrüsk dininde tapınılan tanrılar hakkında Etrüsk mücevheri, ayna ve diğer sanat objelerinde tasvir edilen sahneler ile tanrılara adanan hediyelerdeki adak kitabelerden fikir sahibi olabilmekteyiz. Etrüsklerin güneş tanrıları Katha ve Usil, ay tanrısı Tivr, aşk tanrıçası Turan, halk tanrısı Selvan, ölüm tanrıçası Maris ve savaş tanrıçası Leinth gibi kendine özgü tanrıları bulunmaktayken zamanla Yunan tanrılarını da kendi panteonlarına kabul ederek karmaşık söylenceler oluşturmuşlardır. Yunan mitolojisindeki bazı karakterler isimleri değiştirilmeden doğrudan kabul edilmişlerdir ki yeraltı dünyası iblisi Kharu ve kâhin Khalkas bunların bazılarıdır. Etrüskler benzer şekilde Yunan ve Roma söylencelerini kendi tanrı ve kahramanlarına uyarlamışlarsa da tanrı kimi zaman aynı adı taşısalar bile Yunan tanrılarıyla birebir örtüşmediği ortadadır.
Etrüsk Mitolojisi Sözlüğü
Aita Yeraltı dünyasının tanrısının adı olup Yunan tanrısı Hades ve Roma tanrısı Pluto’yla özdeştir.
Alpan Aşk ve yeraltı dünyasının tanrıçasının adı olup, genellikle çıplak tasvir edilen, mezarların koruyucu dişi ruhları olan ‘Lasalar’dan birisidir.
Ani Kuzeydeki en yüksek cennette yaşadığına inanılan gökyüzü tanrısının adı olup, Roma tanrısı Janus’la benzerlikleri dikkat çekicidir.
Aplu Yıldırım tanrısının adı olup başında defne çelengi, bir elinde değnek diğerinde defne taşırken tasvir edilir. Yunan tanrısı Apollon ile benzerliği şaşırtıcıdır.
Artume, Artumes, Aritimi Gece ve ölüm tanrıçasının adı olup aynı zamanda tabiatta bitkilerin büyümesiyle özdeşleştirilmekte ve Yunan tanrıçası Artemis ile alakası olduğu sanılmaktadır.
Aruns Aeneias ile birlikte Latinler ve Rutulialılara karşı savaşmış ve bu sırada Camilla’yı öldürmüşse de Diana tarafından öldürülmüştür.
Atunis Yunan tanrısı Adonis’in Etrüsklerdeki formu olup, Etrüsk aşk ve bereket tanrıçası Turan ile birlikte tasvir edilmektedir.
Çarontes Ölüm iblisinin adıdır. Muhtemelen Çarun ve Yunan mitolojisindeki Khraon’la ilglili olmalıdır.
Çarun Cehenneme gitmiş ruhlara işkence yapan biriblisin adıdır.
Evan Ölümsüzlüğün kişileştirilmiş formu olan bir tanrıçanın adıdır.
Februs Yeraltı tanrısının adı olup Şubat ayı ona adanmış ve batı dillerine bu tanrının adından geçmiştir.
Feronia Ateş ve bereket tanrıçasının adı olup sonraları Roma özgürlük tanrıçası Libertas ile özdeşleştirilmiştir.
Özellikle Soracte dağı eteklerinde, Capena ve Terracina bölgelerinde verimli hasat yapmak için yalvarılmış, her yıl 15 Kasım’da adına festival düzenlenmiştir.
Fufluns Yeryüzü tanrıçası Semia’nın oğlu ve canlılık, neşe ve bitkilerin filizlenmesinin tanrısı olup Yunan ve Roma mitolojilerindeki şarap tanrıları Dionysos ile Bakkhos ile ortak özelliklere sahiptir.
Horta Bir tarım tanrıçasının adıdır.
Hostia Bir tanrıçanın adıdır.
Kautha, Kath Güneş tanrısının adıdır.
Kharontlar Ellerinde çekiçlerle tasvir edilen erkek ve dişi iblislerin adıdır.
Kharun Yeraltında yaşayan bir erkek iblisin adı olup, elinde çekiç taşıyan, akbaba burunlu, benekli kulaklı, saçları yılan formunda tasvir edilmektedir.
Kulsu Yeraltı dünyasının girişini koruyan, meşale ve makasla sembolize edilen dişi bir cinin adıdır.
Laran Savaş tanrısının adı olup, elinde mızrak ve kalkan taşıyan çıplak bir delikanlı olarak tasvir edilmekteydi.
Larunda Sabin halkının inanışında bir tanrıçanın adı olup, kimi kaynaklarda Lara ile özdeşleştirilmiştir.
Lasa Mezarlara bekçilik yapan ve bazen kanatlı tasvir edilen dişi ruhların adı olup, aşk tanrıçası Turan’ın arkadaşlarıdır.
Lemnos stela, Limni taşı 1885 yılında Ege Denizi’ndeki Limni adasında, Kaminia yakınlarında bulunan MÖ 6. yüzyıla ait bir mezar taşının adı olup, bugün Atina’da Milli müzede sergilenmektedir. Yazıtta kullanılan dil henüz çözülememiş olup Etrüsk, Thrak, Pelasg veya bilinmeyen Ege veya Anadolu diline (Likya, Lidya) ait olduğu sanılmaktadır.
Herodot ise Limni adasında topluluğun Helenleşmeden önce Pelasg olduğunu belirtmişti.
Yazıt 33-40 cümle ve 198 karakterden oluşmakta ve ikisi dikey biri yatay üç bölümden oluşmaktadır.
Yazıt: Yunan harfleriyle
Ön bölüm (Yazının yönü)
Ön bölüm (Yazının yönü)
1.ὁλαιεζ:ναφοθ:ζιαζι (← )
- μαραζ:μαϝ ←
- σιαλχϝειζ:αϝιζ →
- εϝισθο:ζεροναιθ ←
- ζιϝαι→
- ακερ:ταϝαρζιο←
- ϝαναλασιαλ:ζεροναι:μοριναιλ←
Arka bölüm (Yazının yönü):
- ὁλαιεζι:φοκιασιαλε:ζεροναιθ:εϝισθο:
τοϝερονα (←)
2.ρομ:hαραλιο:ζιϝαι:επτεζιο:αραι:τιζ:φοκε(←)
- ζιϝαι:αϝιζ:σιαλχϝιζ:μαραζμ:αϝιζ:αομαι (→)
Latin harfleriyle (Ön yüz):
θ [tʰ], φ pʰ], χ[kʰ] olarak tanımlanmıştır:
- holaiez:naphoth:ziazi ←
- maraz:maw ←
- sialkhweiz:awiz →
- ewistho:zeronaith ←
- ziwai →
- aker:tawarzio ←
- wanalasial:zeronai:morinail ←
Latin harfleriyle (Arka yüz):
1.holaiezi:phokiasiale:zeronaith:ewistho:towerona ←
2.rom:haralio:ziwai:eptezio:arai:tiz:phoke←
3.ziwai:awiz:sialowiz:marazm:awiz:aomai→
Latin harfleriyle (Arka yüz):
- Friedrich ‘Kleinasiatische Sprachdenk-mäler’ adlı çalışmasında (Berlin, 1932) yazıtın Etrüsk dilinde olduğu ifade ederek yukarıdaki tabloyu hazırlamıştır.
Losna Ay tanrıçasının adı olup, okyanus ve dalgalarla da ilişkilendirilmiştir. Yunan deniz tanrıçası Leukothea ile bağlantısı olabilir.
Mania Ölüler dünyası tanrısı Mantus’un yardımcısı ve ölüler dünyasının bekçisidir.
Mantus Ölüler dünyasının tanrısı olup Mantua şehriyle (bugün Lombardiya bölgesinde yer alan Mantova kenti) ilgiliydi.
Menrva, Menerva Yunan bilgelik tanrıçası Athena’nın Etrüsk panteonundaki benzerinin adı olup, miğfer, mızrak ve kalkan taşıyan bir genç kız olarak aynı formda tasvir edilip aynı zamanda Roma tanrıçası Minerva’nın selefidir.
Nethuns Başlangıçta içme sularının tanrısıyken zamanla deniz tanrısı olarak tapınılan Poseidon’a benzetilen bir tanrının adıdır.
Nortia Kader ve şans tanrıçasının adı olup, uzun tırnaklı bir kadın olarak tasvir edilir. Her yeni yıl başlangıcıda Nortia adına yapılmış tapınaklara gidilerek tırnaklar duvara sürülerek yılın şanslı geçirileceği ve hasadın bereketli olacağına inanılırdı.
Selvans Tarla ve orman tanrısı olup Roma mitolojindeki Silvanus’un selefidir.
Sethlans Ateş ve demircilik tanrısının adı olup Yunan mitolojisindeki Hephaistos ile Roma panteonundaki Vulcan ile benzerdir.
Tages Aklın koruyucusu olan bir tanrının adı olup, iki bacağı yılan olan genç bir erkek formunda tasvir edilmiştir. Efsaneye göre bir köylü tarlasını sürerken bir toprak topağının genç bir erkek çocuğuna dönüştüğünü görmüş, bu çocuk köylülere kehanet sanatı, kurban törenleri ve tanrılar hakkında pek çok şey öğrettikten sonra ölmüştür.
Tarkhon Roma’nın kuzeyinde yer alan Tarqunii (Tarchonium) şehrinin kurucusu kabul edilen, beyaz saçlı doğduğu için olağanüstü bir kadere sahip olduğuna inanılan Etrüsk kahramanının adıdır.
Kardeşi Tyrrhenus ile birlikte Etrüsk şehirler birliğini kurmultur (Vergilius X, 153, 290; XI, 727, 746).
Etrüsk şehirler birliğine giren kentler:
Arretium (Arrezzo), Caere (Cerveteri), Clusi-um (Chiusi), Faesulae (Fiesole) veya Cortona, Perusia (Perugia), Populonia, Rusellae (Roselle), Tarquinii (Tarquinia-Corneto), Vetulonia, Volaterrae (Volterra), Volsinii (Bolsena), Vulci (Volci).
Thalna Doğum tanrıçasının adı olup muhtemelen tanrı Tania’nın eşidir.
Thesan Doğumun koruyucusu olan Şafak tanrıçasının adıdır. Roma tanrıçası Aurora ile benzerdir.
Tinia, Tina, Tin Gökyüzünün kuzey bölümünde yaşadığına inanılan, tanrıça Minerva’nın kocası gök tanrının adı olup, Roma döneminde Jüpiter olarak adlandırılmıştır.
Tuçulça Yeraltı dünyasının dişi iblislerinden birisinin adı olup yılan saçlı, kanatlı ve kuş gagalı tasvir edilmektedir.
Turan Aşk, sağlık ve bereket tanrıçasının adı olup Vulci kentinin (bugünkü Viterbo) koruyucusudur. Sırtında kanatları olan genç bir kadın olarak tasvir edilmiş olup, Roma mitolojisindeki karşılığı Venüs’tür.
Turms Ölü ruhlara eşlik eden bir tanrının adı olup aynı zamanda tanrıların habercisidir.
Uni Etrüsk panteonunun en önemli tanrıçası olup, aynı zamanda Perugia kentinin koruyucusudur. Yunan tanrıçası Hera ve Roma tanrıçası Juno ile benzerdir.
Vanth Ölüler dünyasında yaşayan kanatlı bir yılan formunda dişi bir iblisin adı olup, hasta insanları yataklarında bekleyen ölümün habercisidir.
Veive Elinde bir ok demeti taşıyan başında bir defne çelengi taşıyan genç bir erkek formunda temsil edilen bir keçinin eşlik ettiği intikam tanrısının adıdır.
Voltumna, Veltha Ölüler dünyası tanrısının adı olup, zamanla Etrüsk panteonundaki en önemli tanrı olmuştur. Kült merkezi Volsini olan tanrıyı Romalılar Vertumnus olarak adlandırmışlardır.
Kaynak
Özhan Öztürk. Folklor ve Mitoloji Sözlüğü. Phoenix Yayınları. Ankara, 2009
Özhan Öztürk. Dünya Mitolojisi. Nika Yayınları. Ankara, 2016